می گویند هنگامی که انسان حب دنیا را از دل خودش بیرون کرد شادی و شعف عجیبی انسان را فرا می گیرد و تمام غمها از دلش زدوده میشود اگر از این مرحله به سلامت بگذرد و گرفتار عجب و بغی نشود بزودی عاشق می شود و یک غم سنگین و موقری تمام وجودش را می گیرد که دیگر هیچ یک از جاذبه های دنیا نمی تواند او را خوشحال کند و همینطور ناراحت .در آن مرحله است که سالک می گوید: الهی استغفرک من کل لذه بغیر ذکرک

ثبات دل

گاهی دل، آیینه ی بیرون و محیط اطراف می‏شود؛ از آن چه دور و بر آن می‏گذرد، اثر می‏پذیرد و حرف‏ها، رفتارها، صحنه‏ها و عمل‏ها در آن انعکاس می‏یابد؛ وسوسه‏ها به تشویشش می‏کشد؛ جاذبه‏ها دچار لغزشش می‏سازد؛ تحولات جامعه او را هم عوض می‏کند؛ برخورداری‏ها به غفلتش می‏کشاند؛ شبهه‏افکنی‏ها از راه حق به در می‏بردش و چنین عوارضی، کم نیست.

این است که ثبات دل بر آن چه حق، خوب و ارزش الهی است، اهمیت می‏یابد. در دعاهایمان از خدا می‏خواهیم: «ثبّت قلبی علی‏دینک ...؛ پروردگارا! دلم را بر آیین خودت، استوار و پابرجا بدار» و این دعایی است که پیوسته حضرت رسول( صلی‏الله‏علیه‏وآله ) از خدایش می‏خواست.(1)

کم نبوده‏اند آنان که عمری در دامن اسلام زیسته، با باورهای دینی به سر برده‏اند؛ اما در لحظات واپسین، با حالت کفر، نفاق و عناد مرده‏اند. «عاقبت به خیری» از همین جاست که ارزش می‏یابد و از بهترین خواسته‏های ما از آستان الهی به شمار می‏آید.

در تاریخ، از عابدی سخن گفته شده که پس از عمری پارسایی، عبادت و صومعه‏نشینی، در حادثه‏ای، فریب نفس امّاره را خورد و رسوای عالم گشت و در پای چوبه دار، یک لحظه بر ابلیس سجده کرد و هم دنیایش را باخت و هم آخرتش را سوزاند.

دل، حالتی میان خیر و شر و صلاح و فساد دارد و مصون از لغزیدن به سمت تباهی نیست؛ هیچ کس هم نبایدخاطرجمع باشد که «ما به انحراف و کفر کشیده نخواهیم شد»! باید از خدا خواست تا دل را در مسیر پاکی، نورانیت و عبودیت استوار بدارد.

مراقبت از حالات دل و به اصطلاح عارفان، «کشیک نفس کشیدن»، می‏تواند این ثبات را فراهم آورد و خطر لغزش‏ها را بکاهد. بدترین حالت برای انسان، ضلالت پس از هدایت است. سقوط پایگاه دل در برابر هجوم قوای شیطانی و نبودن نیروهای مقاوم، این سرنوشت را برای دل پیش می‏آورد.

در دعاهای قرآنی چنین آمده است:

«ربّنا لا تزغ قلوبنا بعد اذ هدیتنا؛ خداوندا! پس از آن که هدایتمان کردی، دل‏های ما را از حق برنگردان»(2)

این خواسته، نشان می‏دهد که این خطر، همیشه محتمل است و هدایت یافتگان، نباید احساس امنیت صددرصد کنند و از تحولات درونی، روحی و فکری خویش غافل شوند.

دل هرجایی

دل را باید پای‏بند یک حقیقت و محبت کرد و بر سر همان ایستاد و وفا نشان داد.

شاید هیچ گوهری نفیس‏تر از عشق و محبت نیست که خانه ی دل را به تصرف خویش در می‏آورد و فرمانروای دل می‏شود؛ به شرط آن که این فرماندهی، از خدا و عقل فرمان بگیرد و راه ورود بیگانه به این خلوت‏سرا را ببندد.

چه زیبا فرمود رسول خدا (صلی‏الله‏علیه‏وآله) که دل، همچون گنجشک می‏ماند که هر لحظه در جایی و بر شاخه‏ای است؛ اما دل‏های باایمان، چنین نیست. موءمن، می‏گوید «خدا» و تا آخر می‏ایستد و ثمره این ایستادگی موءمنانه را هم با نزول فرشتگان و مژده بهشت دادن می‏بیند؛ «الذین قالوا ربنا الله ثم استقاموا...».(8)

در کلام پیامبر (صلی‏الله‏علیه‏وآله) آمده است: «دل، پادشاه است و سپاهیانی دارد. اگر این فرمانروا صالح و شایسته باشد، سپاهیانش هم صالح خواهند بود و اگر پادشاه، خراب باشد، لشکریانش هم خراب و فاسد می‏شوند».(9)

نباید گذاشت این دل، هرجایی شود و هر روز به کسی و چیزی دل ببندد. محبت‏ها را باید کنترل کرد. چه علاقه‏هایی وارد دل می‏شود؟ کدام جاذبه‏ها دل ما را تسخیر می‏کند و ما را به دنبال خود می‏کشاند؟ محبت چه کسانی بر زندگی ما چه تأثیراتی می‏گذارد؟ آیا نباید به دروازه‏بانی دل پرداخت؟

خواهی نخوری ز تیم ابلیس، شکست

باید به دفاع از دل و دیده نشست

چون شوت شود به سوی دل، توپ گناه

دروازه دل به روی آن باید بست (10)

اگر بخواهیم دل، هوس‏های بیجا نکند، باید بر دیده، کنترل و نظارت داشته باشیم؛ وگرنه باید همچون باباطاهر عریان، هم از دست دل، نالان باشیم و هم از دست دیده، گریان و فریاد زنان؛ زیرا «هر آن چه دیده بیند، دل کند یاد»!

دل هرجایی، دچار عشقی سطحی، زودگذر و سرراهی می‏شود؛ عشقی که بر درک، عقل و فهم او تأثیر می‏گذارد و ساده‏لوحانه، به هر چیز، از نگاه دوستی و عشق می‏نگرد و فریب ظاهری آراسته را می‏خورد و از باطن‏های مسموم، غفلت می‏ورزد.

این کلام علوی در نهج‏البلاغه، اشاره به این گونه عشق‏های مجازی است که کار دل‏های هرجایی است:

هر کس عاشق چیزی شود(عشق دنیائی)، آن عشق، نابینایش می‏کند و دلش را بیمار می‏سازد؛ پس او می‏نگرد؛ اما با چشمی عیبناک، و می‏شنود؛ اما با گوشی ناشنوا. شهوت‏ها پرده ی عقلش را می‏درد و دنیا، دلش را می‏میراند».11

با این حساب، آیا بهتر نیست که قیمت خانه ی دل را بدانیم و اگر اجاره می‏دهیم، به کسی و چیزی اجاره و اختصاص دهیم که شایستگی حضور و اقامت در این «حرم الله» را داشته باشد؟

نشناخته را محرم هر راز مکن

قفل دل خود بر همه کس باز مکن

در قلّک دل برای آینده خویش

جز عشق خدا و دین، پس‏انداز مکن

چنین پس‏انداز محبت، هم دل را قیمتی‏تر می‏کند، هم در روز مبادا، به کار می‏آید!

به یاد او ...

هنگامى که درباره ذکر خدا و مطلوب بودن آن سخن به میان مى‌آید و مثلا در وصف دوستان خدا گفته مى‌شود که دائما به ذکر خداوند مشغولند و هیچ کارى آنها را از ذکر خدا باز نمى‌دارد، در آغاز چهره افرادى در ذهن انسان تصویر مى‌شود که پیوسته لب‌هایشان در حرکت و به ذکر خداوند گویا است و زبانشان مشغول خواندن اذکار و اوراد است؛ یعنى در ابتدا، مردم ذکر را منحصر در ذکر لفظى مى‌دانند؛ در صورتى که طبق آنچه از روایات و قرآن کریم استفاده مى‌شود، گستره و عمق ذکر فراتر از این است. از این رو، ضرورت دارد قدرى درباره مفهوم ذکر بحث کنیم.

در زبان فارسى کلمه یاد معادل کلمه ذکر است که به خوبى معناى آن را مى‌رساند.

کلمه یاد معادل کلمه ذکر است، ذکر و یاد در جایى به کار مى‌رود که دل انسان متوجه چیزى باشد.

کاربرد ذکر در مقابل غفلت و نسیان

از جمله کاربردهاى کلمه ذکر، کاربرد آن در مقابل غفلت و نسیان است. این دو کاربرد در قرآن نیز ذکر شده است.

ذکر گاهى در مقابل غفلت گفته مى‌شود، مانند آیه:

«ولا تطع من اغفلنا قلبه عن ذکرنا ؛ و از آن کسى فرمان مبر که دل او را از یادمان غافل کرده ایم.» (کهف/28)

و آن عبارت از این است که انسان توجه به علم خود نداشته باشد. یعنى علم به چیزى دارد، ولى خودش متوجه نیست که علم به آن دارد و گاهى در مقابل نسیان گفته مى‌شود و آن عبارت از زایل شدن صورت علمى از محفظه ذهن است چنان که مى‌فرماید:

«و اذکر ربک اذا نسیت ؛ بیاد آر پروردگارت را هر وقت که فراموش کردى.» (کهف/24)

بنابراین ، ذکر یعنى وجود صورت علمى در حافظه و همان طور که نسیان داراى آثارى است، ذکر هم آثارى مخصوص به خود دارد. ذکر و یاد در جایى به کار مى‌رود که دل انسان متوجه چیزى باشد؛ خواه انسان به چیزى که قبلا توجه نداشت توجه یابد و یا این که پس از فراموشى چیزى که قبلا به آن توجه داشت ، مجددا به آن توجه یابد. گاه نیز به این صورت است که پس از غفلت از چیزى ، از حالت غفلت خارج مى‌گردد و مجددا به آن توجه مى‌یابد.

رها کنید دگر صحبت مداوا را

فراق اگر نکشد ، وصل کشد ما را

تمام عمر تو ما را نظاره کردی و ما

ندیده ایم هنوز آن جمال زیبا را

شراره های دلم اشک شد ز دیده چکید

ببین چگونه به آتش کشید، دریا را

قسم به دوست که یک موی یار را ندهم

اگر دهند به دستم ، تمام دنیا را

به شوق انکه ز کوی تو ام نشان آرد

به چشم خویش کشیدم غبار صحرا را

جنون کشانده به جایی مرا که نشناسم

طریق کعـبه و بتخانه و کلیسا را

تمام عمر به خورشید و ماه ناز کنم

اگر به خانه تاریک من نهی پا را

نسیم صبح ز راهی که امدی برگرد

ببر سلام ز من آن عزیز زهرا را