گناهان ، اثر سوئی روی حس تشخیص ، درک و دید انسان می گذارد« صمّ بکم عمی فهم لایرجعون[4]» یعنی: « آنها کروگنگ وکورند واز ضلالت خود بر نمی گردند » گناهکار بر اثر غفلت وبی خبری حس تشخیص را از دست می دهد. « ختم  الله علی قلوبهم  وعلی سمعهم و علی ابصارهم  غشاوة[5]» یعنی : « خدا بر دل ها و گوش هایشان مهر نهاده و بر چشم هایشان پرده افکنده شده »و نیز در آیه 39 سوره انعام می فر ماید : « و الّذین کذّبوا بایاتنا صمّ و بکم  فی الظّلمات..... » سه نعمت  زبان ّ چشم و گوش از آنها گرفته می شود.

     به این ترتیب ، چشمی که پرهیز گاران با آن آیات خدا  را می دیدند، و گوشی  که سخنان حق را با آن می شنیدند، وقلبی که به وسیله آن درک می کردند در اینها از کار افتاده است، عقل وچشم و گوش دارند ، ولی قدرت «درک» ، «دید» و«شنوایی» ندارند ! چرا که اعمال زشتشان و لجاجت و عنادشان پرده ای شده است در برابر این ابزار شناخت

اثر گناه در غم واندوه

    گناه درلغت واصطلاح

        « گناه» در لغت فارسی به معنای بزه، جرم، خطا، نافرمانی وامثال این الفاظ آمده و در لغت عرب از آن به « ذنب» و «اثم» و «معصیت» تعبیر شده و معانی که در جامع معانی است همان نافرمانی و انجام  عملی بر خلاف قانون ویا سرپیچی از قانون است ^{[1 ]}.

       گناه در پیش اهل شرع عبارت است از : هر گونه کاری بر خلاف فرمان خداوندباشد، گناه است نافرمانی هر چند کوچک باشد چون خلاف امر خداست، بزرگ است[2].رسول اکرم« صل الله علیه وآله» در سخنی به ابوذر فرمود: « لا تنظر الی صغر الخطیئة ولکن انظر الی من عصیته » کوچک گناه را ننگر، بلکه آن را بنگر که از چه کسی نافرمانی می کنی[3].

اثر گناه بر غم واندوه

      اثراتی که گناه در غم واندوه انسان به وجود آورد ، در دو عامل مهم ذیل می توان جستجوکرد:

               1- اثر گناه بر سلامت انسان                                   2- پیامد های گناه

 1-  اثر گناه بر سلامت انسان

   اثر گناه بر سلامت انسان را در سه بخش جسمی، عقلی وروانی قابل بررسی است :

1-1     – اثر گناه وعدم سلامت اندامهای حسی ( نابینایی و ناشنوایی معنوی)

   گناهان ، اثر سوئی روی حس تشخیص ، درک و دید انسان می گذارد« صمّ بکم عمی فهم لایرجعون[4]» یعنی: « آنها کروگنگ وکورند واز ضلالت خود بر نمی گردند » گناهکار بر اثر غفلت وبی خبری حس تشخیص را از دست می دهد. « ختم  الله علی قلوبهم  وعلی سمعهم و علی ابصارهم  غشاوة[5]» یعنی : « خدا بر دل ها و گوش هایشان مهر نهاده و بر چشم هایشان پرده افکنده شده »و نیز در آیه 39 سوره انعام می فر ماید : « و الّذین کذّبوا بایاتنا صمّ و بکم  فی الظّلمات..... » سه نعمت  زبان ّ چشم و گوش از آنها گرفته می شود.

     به این ترتیب ، چشمی که پرهیز گاران با آن آیات خدا  را می دیدند، و گوشی  که سخنان حق را با آن می شنیدند، وقلبی که به وسیله آن درک می کردند در اینها از کار افتاده است، عقل وچشم و گوش دارند ، ولی قدرت «درک» ، «دید» و«شنوایی» ندارند ! چرا که اعمال زشتشان و لجاجت و عنادشان پرده ای شده است در برابر این ابزار شناخت[6].

1-2- اثر گناه وزایل شدن عقل

  عقل تمیز دهنده حق وباطل است که می خواهد نردبان ترقی و متعالی را بالا رود باید در نفس خود غور کند که تمایلات او تابع چیست؟

        اگر انسان تابع یکی از قوای سبعی و بهیمی وشیطانی باشد از مرحله انسانیت بسیار دور افتاده و حیوانی است با  دو  پا ،  که در اسم و صورت شبیه انسان نه درمعنی و سیرت[7]. انسان گناهکار تابع احساسات خود است نه عقل. بنابراین  گناه پرده ضخیمی برروی عقل و فکر انسان می اندازد و باطل را حق جلوه می دهد به همین دلیل بسیاری از گناهکاران بعد از عمل خویش پشیمان شده و گاه تعجب می کنند که چگونه به انجام چنین کاری دست زده اند . در سوره بقره آیه 171 می خوانیم :«.... صمّ بکم عمی فهم لا یعقلون » «و به آیات حق کر وگنگ  و کورند زیرا عقل خود را به کار نمی بندند».

1-3- بازتاب منفی گناه بر روان انسان

       امروز دیگر این مطلب از لحاظ علمی وفلسفی ثابت ومسلم شده است وجای کمترین تردیدی در آن باقی نیست که آدم بد وجود ندارد، فقط آدم مریض وجود دارد. در قرآن هم ازگناه به عنوان یک بیماری  یاد شده است. می فرماید: « و اذ یقول المنافقون و الّذین فی قلوبهم مّرض مّا وعدنا الله و رسوله الّا  غرورا[8] » یعنی :« منافقان وکسانی را که در دل بیماری دارند گویند: خدا و رسولش جز فریب به ما وعده ندادند» . در روایات نیز بزرگان دین گناه را به طور مطلق بیماری نام نهاده اند . حضرت علی «علیه السلام» فرمودند: «لا وجع أوجع للقلوب من الذّنب » [9]

         از نظر اصول روانشناسی نیز این مطلب ثابت شده که اعمال همراه بازتابی در روح او داردو تدریجا روح  را به شکل خود در می آورد . این نکته نیز قابل توجه است که انسان با ادامه گناه ، لحظه به لحظه در تاریکی روحی بیشتری فرو می رود وبه جایی می رسد که گناها نش در نظرش حسنات جلوه می کند و گاه به گاه به گناهش افتخار می کند. در این مرحله راههای بازگشت به روی او بسته می شود[10] .  

3-1 کمی ظرفیت وسعه صدر

    از دیگر اثرات سوء «گناه» کمی ظرفیت وسعه صدر است افراد کم ظر فیت دست  به انواع گناهان می زنند و صاحبان سعه صدر  باتأنیّ ،  خویشتن داری ، توکلّ وایمان ، بردباری   گام بر  می دارند و رضایت  حق تعالی   را  در نظر می گیرند و  با قدرت  وقوّت  به سوی مقصد پیش   می روند  و به  همین  دلیل  کمتر دچار  شکست  می شوند . خداوند  در  آیه 49  سوره   هود     می فر ماید: «  فاصبر إنّ العاقبة للمتقین.... » یعنی : « پس تو در طاعت حق راه صبر پیشه کن که عاقبت اهل تقوی نیکوست».

3-2یأ س و ناامیدی

  یکی از آثار شوم گناه بر روان انسان یاس و ناامیدی است و شخص گناهکار گاهی در اثر گناه از سعادت ونجات خود مأیوس می گردد وهمین سبب می شود که احیانا به جنایات بزرگتری دست بزند در چنین مواردی فقط دین ومذهب با ایجادحالت امیدواری به کرم و عفو وبخشش خدایتعالی او را دلگرم می سازد و از بیماری خطر ناک یأس  نجاتش  می دهد. امام سجاد «علیه السلام» در حدیثی می فرماید: « و الذّنوب  التّی تقطع الرجّا ء الیاس من روح الله و القنوط من رحمة الله و الثقة بغیر الله و التکذیب بو عدالله  عز ّوجلّ [11]» « گناهی که امید را قطع می کند عبارتند از: یأ س از گشایش خداوند نومیدی از رحمت خدا، اطمینان و اعتماد به غیر خدا، و تکذیب وعده خدا.

3-3 گناه وسلب آرامش 

« الّذین آمنوا و تطمئنّ قلوبهم بذکر الله ألا بذکر الله تطمئنّ القلوب [12] » یعنی :« آنان که ایمان آوردند و دلهایشان به یاد خدا آرامش می یابد و بدانید که فقط به یاد خدا دلها آرامش می یابد». تنها چیزی که می تواند آرامش حقیقی به انسان بدهد، همان توجه و ارتباط با خداو دعا به درگاه اوست و با انجام گناه این توفیق از انسان سلب خواهد شد. توضیح اینکه دل انسان همیشه به دنبال رکن محکمی است که به آن چنگ زند تا سعادتش را تضمین کند اگر این اسباب« مادی» باشد، چون اینها متغیرند پس دل او نیز همواره دچار رعشه و اضطراب  می شود در حالی که این رکن، «خدا» باشد، چون او فوق همه چیز است و بر هر کاری قادر است و مغلوب چیزی نمی شود پس قلب انسان همواره« آرامش » دارد[13].   

3-4 تضعیف شخصیت همراه با رسوایی

 گناه شخصیت و احترام اجتماعی انسان را در هم می شکند و او را به ذلّت می کشاند زیرا برای انجام گناه باید تمام قید و بند های اجتماعی را شکست و تن به هر پستی داد تاریخ بشر مملو از شرح زندگانی کسانی است که در جامعه دارای مقام و موقعیت ممتاز بودند ، ولی هنگامی که اسیر شهوات وهواهای نفسانی شدند کارشان به رسوایی کشید . داستان یوسف وهمسر عزیز مصر بیانگر این واقعیت است که چگونه عزیز مصر با وجود احترام فراوان ، به علت هواپرستی،رسوایی خاص وعام شد، در آیه 31 سوره یوسف می خوانیم: « فلّمّا سمعت بمکر هنّ أرسلت إلیهنّ وأعتدت....» یعنی : « چون زلیخا ملامت زنان مصری را درباره خود شنید فرستاد واز آنها دعوت کرد....»

3-5 قساوت قلب

 قساوت قلب  یکی از آثار سوء گناه بر روان انسان می باشد که در اثر اصرار بر گناه بر روح انسان غلبه می کند. در آیه 43 سوره انعام می خوانیم : « فلو لا إذ جآء هم بأسنا تضرّعوا ولکن  قست  قلوبهم وزیّن لهم الشّیطان ما کانوا یعملون» ترجمه : «  چرا وقتی که بلای ما به آنها می رسیدتوجه وتضرّع وزاری نکردند بدین سبب (نکردند) که دلهایشان را قساوت فرا گرفت وشیطان کردار آنها را در نظرشان زیبا نمود ».

2- پیامد های گناه

  2-1 پیامد های دنیایی

   اثرات گناه فقط مربوط به آخرت نمی شود بلکه دردنیا هم گریبانگیر انسان می شود وعواقب شومی به همراه خواهد داشت از جمله :

 2-1-1 گناه مانع استجابت دعا

 امام باقر «علیه السلام »فرمود : « همانا بنده از خدا حاجتی می خواهد ، اقتضا دارد که زود یا دیر برآورده شود، پس آن بنده گناهی انجام می دهد، خداوند به فرشته می فر ماید: حاجت او را روا مکن و او را محروم ساز زیرا در معرض خشم من درآمد و سزاوار محرومیت شد»[14].

 حکایت

 گذار موسی «علیه السلام » به مردی از اصحابش افتاد که در سجده بود هنگامی که باز گشت، باز همان شخص را در سجده دید ، فرمود: اگر حاجتت به دست من بود هر آیینه برآورده کرده بودم خداوند به او چنین وحی فرمود: که اگر آنقدر برای من سجده کند که گردنش خورد شود از او نمی پذیرم تا اینکه از آنچه که ناخوش آیند من است روی گرداند و به آنچه مطلوب من است روی آورد یعنی از گناه  پرهیز کند که آن موجب عدم استجابت می شود[15].

 2-1-2 از دست دادن نعمت های خداوند

     یکی دیگر از عقوبت هایی که خداوند متعال برای بعضی از گناهان مقرّر فرموده است، از دست دادن نعمت است که انسان در اثر نافرمانی خدا دچار آن می شود[16]. خداوند در آیه 11 سوره رعد فرمود:  «  ....إنّ الله  لا یغیّر مابقوم حتّی یغیّروا ما بأنفسهم وإذآ أراد الله بقوم سوء فلا مرّد له وما لهم مّن دونه من وال » یعنی :« مسلما خداوند وضعیت گروهی را تغییر نمی دهد مگر زمانی که آن ها در نفس خود و کردار  خود تغییری ایجاد کنند وزمانی که خدا نسبت به جمعیتی اراده بدی نماید، جز خدا هیچ عاملی آن را بر نمی دارد.

      ونیز می فر ماید: « أولمّااصابتکم مّصیبة ..... قل هو من عند أنفسکم إنّ الله علی کلّ شیء قدیر[17] »  یعنی : « آیا هر گاه به شما مصیبتی رسد در صورتی که دو برابر آن آسیب به دشمنان رسید گوئید چرا به ما رنج رسد بگو این مصیبت از دست خود کشیدید که نافرمانی کردید که ایزد متعال بر هر چیز داناست».

2-1-3 گناه باعث سلب محبت خدا

      گناه مانع محبت خدا می شود : در آیه 107 سوره نساء می خوانیم:« ....إنّ الله لا یحبّ من کان خوّانا أثیما» یعنی:« همانا خدا آن را که خیانتکار و بد عمل است دوست نمی دارد » .

2-1-4 گناه باعث شکست انسان

  «  لا  تحسبنّ   الّذین   کفروا  معجزین   فی  الارض    و مأ  واهم النّار  ولبئس  المصیر[18]  » ترجمه: « هرگز گمان مبر که کفار ، ما را در  زمین عاجز  و درمانده  می کنند، جایگاه  آنان آتش است وبه راستی که بد سرانجامی است». این آیه پاسخی است به کافران با آن همه امکاناتی که دارند، خداونداینگونه به مؤمنان وعد? حاکمیت بر زمین را می دهد:« ولا تحسبنّ الذّین کفروا معجرین فی الارض »ترجمه : « تردید نکن ، زیرا مخالفان نمی توانند در هیچ کجای زمین اراده وراه خداوند را مختل و عاجز نمایند. اگر چه کفّار ، ابر قدرت باشندّ امّا در برابر قدرت خدا شکست خواهند خورد [19]».

2-1-5 سعادت دنیا تنها در گرو رضایت خدا

   « إن یشأ یذ هبکم أیّها النّاس ویأت بأخرین و کان الله  علی ذلک قدیرا* مّن کان یرید ثواب الدّنیا فعند الله ثواب الدّنیا والاخرة.... [20]»   آیه خطای افرادی را که ترک تقوی کرده اند را روشن می سازد: هم ثواب دنیا و هم ثواب آخرت تنها از جانب خداست پس حتی اگر مزدی فقط ثواب وسعادت دنیوی را می خواهد باید به خدا تقرب جوید چون هیچکس بدون اینکه خدا بخواهد به سعادت و ثوابی نایل نمی گردد او شنوا وبیناست ومی داندبندگانش به دنبال کدام  سعادت  هستند ولا یق چه ثوابی می باشند[21].

2-1-6 محرومیت از هدایت الهی

  افرادی که بر اثر لجاجت و عناد حق را نمی پذیرند ، در واقع به خود ستم کرده اند وخویش را از هدایت های خداوندی محروم واز الطاف او دور و از حرکت در مسیر رشد وکمال بی بهره ساخته اند.

 درسوره بقره آیه  54 حضرت موسی علیه السلام به قوم خود، بعد از آنکه به «... گوساله پرستی » روی آورند ، فرمود:«.... یا قوم إنّکم ظلمتم أنفسکم باتّخاذ کم العجل.....» ترجمه : « ای مردم ، شما با رو آوردن به گوساله ، به خودتان ستم روا داشته اید». خداوند پس از بیان عاقبت و سرگذشت مردمی که خود را از حقیقت محروم کرده انددرسوره هودآیه 101 می فر ماید: «و ما ظلمنا هم ولکن ظلموا أنفسهم ...... »ترجمه : « وما به آنان ستم نکردیم ،ولی آنان به خودشان ستم کردند»  .

2-2 پیامد های اخروی گناه

 2-2-1 عذاب به هنگام مرگ

    تا زمانی که پرده های غرور وغفلت بین انسان وحقایق  آویخته شده است، از دیدن حقایق نظام هستی عاجزند[22].در قرآن آیه 14-13 سوره تکاثر می فر ماید: « کلاّ لا تعلمون علم الیقین * لتروّن الحجیم» یعنی چنین نیست که شما خیال   می کنید اگر علم و یقین به آخرت داشته باشید، قطعا جهنم را خواهید دید.

            چشم دل باز کن که جان بینی                             آن چه نادیدنی است آن بینی

 2-2-2 هنگام مشاهده عذاب

 در این هنگام که انسان سرنوشت دردناک را با چشم خود می بیند، با ندای (رب ارجعون) پروردگارا !  مرا باز گردان فریاد استغاثه و پشیمانی سر می دهد و جواب « کلاّ» هرگز می شنوند قرآن کریم حالات این گونه افراد را به هنگام مرگ این گونه ترسیم می کند[23]: « و لو تری إذ وقفوا  علی  النّار  فقالوا  یا لیتنا  نردّ  و  لا  نکذّب  بایات  ربّنا  و  نکون  من  المومنین [24]  »

 ترجمه :« ای کاش (بار دیگر) به دنیا باز می گشتیم و آیات پروردگارمان را تکذیب   نمی کردیم واز مؤمنان می شدیم.

       در آیه دیگر حال آنها را می فرماید:  « یا لیتنی کنت ترابا[25] »  ترجمه  :  « ای کاش خاک بودیم   ( واین گونه در آتش کفر و بی ایمانی خود نمی سوختیم) .

 2-2-3 اثر گناه و عذاب جاودان

   خداوند درآیه 65-64 سوره احزاب می فرماید: « انّ الله لعن  الکافرین  واعدّ لهم   سعیرا* خالدین فیها ابدا الاّ یجدون ولیّا و لا نصیرا » یعنی : « خدا کافران را لعن کرده و بر آنان آتش دوزخ  مهیا  گردانید  *  آنان  در آن  دوزخ همیشه معذبند و بر نجات خود هیچ یار ویاوری نخواهند  یافت »  ونیز در آیه  23 سوره ابراهیم می فرماید: « و اد خل الذّین ءامنوا وعملوا الصّالحات جنّات تجری من تحتها النهار خالدین فیها ربّهم تحتیهم فیها سلام » یعنی: « و آنان که  بخدا ایمان آورده وعمل صالح کردند در بهشت هایی برند که از زیر درختانش نهر ها جاریست و همیشه به فرمان خدا با تحّیت وسلام و احترام در آن بهشت مخلد ند».

2-3 پیامد اجتماعی

     گناه و ویرانی جامعه

  قرآن کریم پیوند روشنی میان مسا ئل معنوی ومادی برقرار می سازد و استغفار از گناه و باز گشت به سوی خدا را مایه آبادانی ، خرّمی، طراوت و اضافه شدن نیرویی بر نیرها معرفی    می کند. «  فقلت استغفروا ربّکم إنّه کان غفّارا* یرسل السّماء علیکم مّدارا* و یمددکم بأموال و بنین ویجعل لّکم جنّات ویجعل لّکم أنهارا[26] » ترجمه : « از زبان نوح «علیه السلام» به آنان گفتم:از گناهان خود در پیشگاه پروردگارتان استغفار کنیدکه او آمرزنده است، تا باران آسمان را پشت سر هم بر شما فرو ریزد وشما را با اموال و فرزندان کمک بخشد وباغهاو نهر ها را برای شما قرار دهد». جالب توجه اینکه در روایات اسلامی می خوانیم ربیع بن صبیح می گوید: « نزد امام علی «علیه السلام» بودم مردی از در وارد شد واز خشکسالی آبادی اش شکایت کرد. امام« علیه السلام» به او فرمود: استغفار کن ، دیگری آمد واز فقر شکایت کرد. به او نیز گفت: استغفارکن،سومی آمد و به او گفت: دعا کن خداوند به من پسری دهد. به او نیز گفت: استغفار کن، ربیع می گوید: من تعجب کردم وگفتم: هر کس نزد شما می آید و مشکلی داردو تقاضای نعمتی دارد به او همین دستور را می دهی وبه همه می گویی استعفار کنید واز خداوندطلب آمرزش نمایید. حضرت علی «علیه السلام» در جواب فرمود: آنچه را گفتم از پیش خود نگفتم من این مطلب را از کلام خدا که از پیامبرش نوح «علیه السلام» حکایت می کند، استفاده کردم و پس آیات فوق را تلاوت کرد[27].

نتیجه

  در این عالم کسی بی رنج و غم نیست، حتی آن کسی که خود را در تفکرات مادی مشغول کرده واز عالم دین واخلاق بی خبری بهره است . چه آنکه در این جهان مشکلات و رنجها ودردها انسان را رنجانده ، روح وروان  لطیف او را می فشارد. پس به این نتیجه می رسیم که در دنیا خوشی مطلق وجود ندارد پس چه بهتر است که در برابر خدایی که همه عالم تحت فرمان او در سایه قدرت اوست و با کمال مهر و عطو فت بندگانش را نوازش کرده وبه سوی خویش دعوت فرموده سر سختی و لجاجت به خرج ندهیم و با ندامت و پشیمانی به سوی او روی آوریم و رحمت و مغفرت او را طلب کنیم. درسوره نور آیه 3می فرماید: « وتوبوا الی الله جمیعا ایّها المؤمنون لعلّلکم تفلحون» یعنی : «ای مؤمنان، همگی  با هم  به  سوی خدا توجه کنید و باز گردید شاید رستگار شوید».

  پانوشت ها

1-     لغت نامه دهخدا، ماده « ذنب» . (به نقل از کیفر گناه، سید هاشم رسولی محلاتی، ص118) .

2-     مجموعه ورّام، ج2 ،ص53. ( به نقل از گناه شناسی، محسن قرائتی ، ص21 ).

3-      همان.

4-     ( بقره/18) .

5-     (بقره/7) .

6-     تفسیر نمونه، مکارم شیرازی، ج1،ص115.

7-     اخلاق، بانوی اصفهانی،ص17.

8-     (احزاب/12).

9-     بحارالانوار،ج73 ، ص 342.( به نقل از کیفر گناه، صص 53-55)

10- گنج های بهشتی ، علی محمد حیدری نراقی، ص398.

11- معانی الاخبار ،ص271. (به نقل از کیفر گناه)

12- (رعد/ 28).

13- خلاصه تفاسیر المیزان ونمونه ،تلخیص: عباس پور سیف، ص526.

14- اصول کافی ،ج2، ص271(به نقل از تجربه شیرین ندامت) .

15- گناه کبیره، دستغیب شیرازی، ص8.

16- تجربه شیرین ندامت، ص54.

17- (آل عمران/165).

18- (نور/57).

19- تفسیر نور ، محسن قرائتی، ج8 ،ص208.

20- (نساء/ 133-134)

21- خلاصه تفاسیر المیزان ونمونه، ص 206.

22- حسرت  نامه قیامت، علی مویدی،ص73.

23- حسرت نامه قیامت، ص80.

24- (انعام/27).

25- (نباء/ 40).

26- (نوح/ 12-10).

27- مجمع البیان، ج10،ص361.(به نقل از گنج های بهشتی،ص 207).

  منابع

1-        گنج های بهشتی ، علی محمد حیدری نراقی، انتشارات مهدی نراقی، چاپ چهارم، تابستان 1387.

2-        کیفر گناه، سید هاشم رسولی محلاتی ، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ یازدهم، 1373، تهران .

3-        گناه شناسی، محسن قرائتی، تنظیم ونگارش محمد محمدی اشتهاردی.

4-        گناه کبیره ، سید عبدالحسین دستغیب شیرازی، ناشر: محمد ضرایی، ج اول ، چاپ نهم، مرداد 1363.

5-         تجربه شیرین ندامت، محمد حسین یوسفی ، انتشارات دلیل ما ، چاپ دوم ، تابستان 1385، قم، تهران.

6-        خلاصه تفاسیر  المیزان ونمونه ، عباس پورسیف ، نشر شاهد، چاپ پنجم 1383،تهران.

7-        حسرت نامه قیامت ، زیر نظر علی مؤّیدی، مولف: مؤسسه پژوهش فرهنگی اشراق، انتشارات چاف، چاپ اول 1382، قم ، تهران.

8-        جهاد با نفس ، حسین مظاهری ، ناشر انجمن اسلامی معلمان قم، چاپ دوم ،فروردین 1366 .

9-        تفسیر نمونه ، مکارم شیرازی ، ج1، چاپ  پنجاه  ویکم، 1386، ناشر : دارالکتب الاسلامیه، تهران.

10-تفسیر نمونه ، محسن قرائتی ، ج8، ناشر: مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن،چاپ چهاردهم، تابستان 1387، تهران.

11-          اخلاق ، بانوی اصفهانی ، نهضت زنان مسلمان خرداد 1360، تهران.

 منبع